વિષ્ણુ સહસ્ત્ર નામ પૈકીનાં ૧૦૧ નામ અને તેના અર્થ

વિષ્ણુ સહસ્ત્ર નામ પૈકીનાં ૧૦૧ નામ અને તેના અર્થ

ક્રમ             નામ                      અર્થ

                                   

૧          ભૂતાત્મા   -        પ્રાણી માત્રના અંતરાત્મા રૂપ

                                   

૨          ભૂતભાવના  -    સર્વ પ્રાણીઓના જન્મદાતા તથા ભોગ્ય પદાર્થો અર્પણ કરીને તેની વૃધ્ધિ કરનાર

                                   

૩          પૂતાત્મા    -       પવિત્ર આત્માવાળા

                                   

૪          યોગવિદાનેતા - યોગવેત્તા પુરુષોના પણ નેતા

                                   

૫          કેશવ      -         કે એટલે બ્રહ્મા અને ઇશ એટલે મહાદેવ, એ બંને જેમને વશ છે એવા

                                   

૬          સર્વ        -         વિશ્વની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ તથા નાશ જાણનાર

                                   

૭          શર્વ        -         પ્રલય કાળે સર્વનો નાશ કરનારા

                                   

૮          સ્થાણુ     -         અચલ, સ્થિર

                                   

                                   

૯          ભાવ     -           સર્વ ભક્તોને ફળસિધ્ધિ આપનારા

                                   

૧૦        સ્વયંભૂ    -         પોતાની મેળે જ ઉત્તપન્ન થનાર

                                   

૧૧        ધાતા     -          શેષનાગ રૂપે આખા જગતને ધારણ કરનારા

                                   

૧૨        હ્મષીકેશ  -         સર્વ ઈન્દ્રિયોના નિયંતા

                                   

૧૩        કૃષ્ણ     -           કેવળ આનંદમૂર્તિ

                                   

૧૪        પદ્મનાભ   -       નાભિમાંથી બ્રહ્મ ઉત્પત્તિ સ્થાન રૂપ કમળને ધારણ કરનારા

                                   

૧૫        સ્થવિર    -         અત્યંત પુરાતન, સનાતન

                                   

૧૬        પ્રભૂત       -       જ્ઞાન ઐશ્વર્ય વગેરે સંપન્ન

                                   

૧૭        માધવ     -        મા એટલે લક્ષ્મી તેના પતિ રૂપ

                                   

૧૮        પરંમંગલ  -       અત્યંત મંગળ સ્વરૂપ

                                   

૧૯        સુરેશ     -          સર્વ દેવના ઈશ્વર

                                   

૨૦        શર્મ        -         કેશવ કલ્યાણમૂર્તિ

                                   

૨૧        અજ        -         અજન્મા

                                   

૨૨        વસુમના  -         ઉદાર મનવાળા

                                   

૨૩        પુંડરીકાક્ષ   -     કમળ જેવા નેત્રવાળા, સર્વના હ્મદય કમળમાં વસનારા

                                   

૨૪        રુદ્ર       -            જગતના સંહાર સમયે પ્રાણીમાત્રને રડાવનાર

                                   

૨૫        બભ્રુ   -              સર્વ લોકોનું પોષણ કરનારા

                                   

૨૬        વિશ્વયોનિ -        આખા વિશ્વના ઉત્પત્તિ સ્થાનરૂપ

                                   

૨૭        શુચિશ્રવા   -      પવિત્ર યશવાળા

                                   

૨૮        મહાતપા    -      જેમની ઈચ્છા શક્તિથી સ્વયં વિશ્વ ઉત્પન્ન થાય છે તે

                                   

૨૯        વેદવિત      -     વેદોનું મનન કરનારા

                                   

૩૦        ચતુરવ્યૂયુહ   -   મન, બુધ્ધિ, ચિત્ત તથા અહંકાર આ ચાર તત્વોમાં અનુક્રમે વાસુદેવ, પ્રદ્યુમન, અનિરુધ્ધ તથા સંકર્ષણ રૂપે નિવાસ કરનારા

                                   

૩૧        પુનવર્સુ     -       જીવ સ્વરૂપે વારંવાર શરીરમાં નિવાસ કરનારા

                                   

૩૨        પ્રાંશુ        -        બલિરાજા પાસેથી ત્રણ પગલાં લેતી વખતે ઉજાત સ્વરૂપ ધારણ કરનારા

                                   

૩૩        ગોવિંદ     -        રસાતળમાં પેસી ગયેલી ગો અર્થાત પૃથ્વીનો વરાહના સ્વરૂપથી ઉધ્ધાર કરનાર

                                   

૩૪        ગોવિંદાપતિ  -   વેદશાસ્ત્ર જાણનારા ઋષિઓનાપણ પતિ

                                   

૩૫        મરીચિ        -     સર્વ કિરણોના પણ કિરણરૂપ

                                   

૩૬        હંસ       -           સંસારરૂપી બંધનનો નાશ કરનારા, બ્રહ્માને વેદ જણાવવા હંસરૂપ થયેલા

                                   

૩૭        સુપર્ણ      -        ગરુડ પક્ષીરૂપ

                                   

૩૮        વિશ્રુતાત્મા   -    જેમનું સ્વરૂપ જ્ઞાન વડે પ્રસિધ્ધ છે તેવા

                                   

૩૯        સ્રગ્વી      -         વૈજયંતીમાળા ધારણ કરનારા

                                   

૪૦        વાચસ્પતિ   -     વાણીના પતિ

                                   

૪૧        અગ્રણી    -        મુમુક્ષોને ઉત્તમ સ્થાનમાં લઇ જનારા

                                   

૪૨        ગ્રામીણ    -        સર્વ પ્રાણી સમુદાયના નેતા

                                   

૪૩        શ્રીમાન     -       શોભા સંપન્ન

                                   

૪૪        વહિન્     -         અગ્નરૂપ

                                   

૪૫        અનિલ     -        વાયુરૂપ, નિત્ય જાગ્રત

                                   

૪૬        ધરણીધર   -      શેષ

                                   

૪૭        સહસ્ત્રમૂર્ઘા  -      હજારો માથાવાળા

                                   

૪૮        વૃષભ     -         ભક્તો પર કૃપા દ્રષ્ટિ દાખવનારા

                                   

૪૯        વિભુ       -         બ્રહ્મ વગેરે અનેક રૂપે રહેનારા

                                   

૫૦        સિદ્ધાર્થ     -        જેના મનોરથો હંમેશાં સફળ થાય છે તે

                                   

૫૧        વૃષપર્વા    -       જેમના સ્થાન પર ચઢવા ધર્મ એ જ પગથિયાં છે તેવા

                                   

૫૨        વર્ધમાન   -        સંસાર રૂપે વૃધ્ધિ પામનારા છતાં તેનાથી વિરક્ત રહેનારા

                                   

૫૩        અચ્યુત      -      સર્વ વિકારોથી રહિત

                                   

૫૪        અપાંનિધિ    -    સમુદ્રરૂપ

                                   

૫૫        ઉદ્ ભવ        -   પોતાની ઇચ્છા અનુસાર જન્મ લેનારા

                                   

૫૬        સ્કંધ       -          અમૃત રૂપે ગમન કરનારા તથા વાયુરૂપે શોષનારા

                                   

૫૭        વાસુદેવ    -       સર્વ જગતમાં વ્યાપક, સર્વથી પૂજાતા

                                   

૫૮        તાર        -         ગર્ભ – જન્મ, જરા અને મૃત્યુ રૂપી ભયમાંથી મુક્ત કરનારા

                                   

૫૯        શતાવર્ત   -        ધર્મના રક્ષણ માટે અનેક જન્મ ધારણ કરનારા

                                   

૬૦        ગરુડધ્વજ  -      ધ્વજમાં ગરુડનું ચિહ્નન ધારણ કરનારા

                                   

૬૧        ભીમ        -        જેમનાથી સમગ્ર જગત ભયભીત રહે છે તે

                                   

૬૨        સમયજ્ઞ    -       જગતની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ તથા પ્રલયના સમયને જાણનારા

                                   

૬૩        દામોદર    -       યશોદાએ જેમને દોરડાથી બાંધ્યા હતા તે, નામરૂપાત્મક જગત જેના ઉદરમાં – પેટમાં રહેલું છે તે

                                   

૬૪        પરમેશ્વર  -        જેમની લીલા શ્રેષ્ઠ છે તે

                                   

૬૫        સ્વાપન   -         આત્મજ્ઞાનરહિત વ્યક્તિને સુવડાવી દેનારા

                                   

૬૬        સંભોનિધિ   -      દેવો, મનુષ્યો, પિતૃઓ તથા અસુરો આ સર્વના નિવાસસ્થાનરૂપ

                                   

૬૭        કૃષ્ણ દ્વૈપાયન-   વ્યાસરૂપે જેણે જન્મ લીધો છે તે

                                   

૬૮        મહામના       -   પોતાના મનથી જ જગતની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ તથા નાશ કરનારા

                                   

૬૯        પરમેષ્ઠી     -     પ્રત્યેકના હ્મદયરૂપી આકાશમાં સ્થિતિ કરીને રહેનારા

                                   

૭૦        પ્રદ્યુમન      -      પુષ્કળ દ્રવ્યવાળા

                                   

૭૧        તીર્થકર    -        ચૌદ વિદ્યાઓના સ્રષ્ટા

                                   

૭૨        મનોજવ    -       મનના જેવા વેગવાળા

                                   

૭૩        મહાયજ્ઞ  -         યજ્ઞોમાં ઉત્તમ ગણાતા, જપ યજ્ઞ રૂપ

                                   

૭૪        પ્રગ્રહ     -          ભક્તોએ અર્પણ કરેલાં પત્ર, પુષ્પ વગેરેનો સ્વીકાર કરનારા અથવા ઈન્દ્રીયોરૂપી ઉધ્ધત ઘોડાઓને વશ રાખવા માટે જેમનો પ્રસાદ જ લગામ રૂપ થઈ શકે છે તે

                                   

૭૫        ગદાગ્રજ    -      વૈદિક મંત્રો દ્વારા જેમનો સાક્ષાત્કાર થઇ શકે છે તે

                                   

૭૬        સુંદ     -             અત્યંત દયાળુ

                                   

૭૭        જયંત   -            શત્રુઓનો પરાજય કરનારા

                                   

૭૮        તતુંવર્ધન -        પ્રલયકાળે સંસારરૂપ તાંતણાને તોડી પડનારા

                                   

૭૯        કુંદર       -         મોગરાના પુષ્પ સમાન સુગંધવાળા

                                   

૮૦        પર્જન્ય    -         મેઘની માફક આધ્યાત્મિક

                                   

૮૧        દુર્ગમ        -       દુ;ખોથી જાણી શકાય છે તે

                                   

૮૨        સર્વ્તોમુખ  -       સર્વ તરફ નેત્ર તથા મુખવાળા

                                   

૮૩        શત્રુતાપન   -     દેવોના શત્રુને તપાવનાર

                                   

૮૪        ઉદુંબર     -        હ્નદયરુપી આકાશમાં પ્રગટ થનાર, અન્ન વગેરેથી જગતનું પોષણ કરનારા

                                   

૮૫        ધનુર્ધર    -        શ્રી રામ રૂપે ધનુર્ધારી

                                   

૮૬        ભૂર્ભૂવો     -        પૃથ્વી તથા સ્વર્ગની શોભારૂપ

                                   

૮૭        આધાર નીલય- પૃથ્વી,, પાણી, પવન, અગ્નિ, આકાશ એ પંચ મહાભૂતોના પણ આધાર રૂપ

                                   

૮૮        પ્રજાગર  -         નિત્ય જાગ્રત રહેનારા

                                   

૮૯        પ્રણવ   -           ઓમકાર રૂપ

                                   

૯૦        પ્રમાણ   -          પોતાના અસ્તિત્વમાં પોતે જ પ્રમાણભૂત

                                   

૯૧        યજ્ઞભૂત  -         યજ્ઞના રક્ષણકર્તા

                                   

૯૨        અન્નમ્    -          અન્નરૂપ

                                   

૯૩        વૈખાન    -         પાતાળમાં વસી રહેલા, હિરણ્યાક્ષનો વધ કરવા માટે વરાહનું સ્વરૂપ ધારણ કરી પૃથ્વીને જેમણે ખોદી હતી તે

                                   

૯૪        ક્ષિતીશ   -         પૃથ્વીના ઈશ્વર

                                   

૯૫        પાપનાશન   -    પાપનો નાશ કરનારા

                                   

૯૬        ચક્રી   -              સુદર્શન ચક્રને ધારણ કરનારા

                                   

૯૭        ગદાધર     -      ગદાને ધારણ કરનારા

                                   

૯૮        રથાંગપાણિ  -    હાથમાં ચક્ર ધારણ કરનારા

                                   

૯૯        અક્ષોભ્ય      -     કોઇનાથી ક્ષોભ પમાડી શકાય નહિં તેવા

                                   

૧૦૦     સર્વપ્રહરણાયુધ  -     પ્રહાર કરવામાં ઉપયોગી સર્વ પ્રકારના આયુધોને ધારણ કરનાર

                                   

૧૦૧     યત તત    -      યત શબ્દથી સ્વયંસિધ્ધ પરબ્રહ્મનો બોધ થાય છે. તત શબ્દ દ્વારા પરમાત્માનો બોધ થાય છે તે